W kilkusetletniej historii Brzegu nie brakowało postaci wybitnych. Niektórzy związani z naszym miastem rozsławili je na płaszczyźnie regionalnej, a nawet europejskiej. Reprezentowali różne profesje, byli wśród nich m.in. władcy, poeci, muzycy, uczeni, architekci, artyści.
Jednym z wybitniejszych był humanista Bartłomiej Stein. W źródłach i literaturze zapisywany jest różnie. Jego imię występuje jako Bartholomaeus, Barthel, Bartłomiej, a nazwisko jako Stein, Stenus, Sthenus lub Steinus.
Bartłomiej Stein urodził się w 1477 lub pod koniec 1476 roku w Brzegu. Był synem Anny i Jerzego. Jego ojciec w źródłach figuruje jako rajca, ławnik i od 1481 roku jako burmistrz. Rodzice małego Bartłomieja zmarli, gdy ten miał zaledwie siedem lat i zostali pochowani w kościele parafialnym św. Mikołaja. Osierocony chłopak, będąc synem burmistrza, zapewne pobierał nauki w Brzegu, w szkole należącej do zakonu joannitów. W tamtym okresie brzeską komturią zarządzał jeszcze Hans Hundt, ten sam, który władał nią za życia ojca Bartłomieja.
Po nauce w rodzinnym mieście Stein w wieku osiemnastu lat wyjechał do Krakowa, aby rozpocząć studia na tamtejszym uniwersytecie. Do matrykuły studentów został wpisany w roku 1495 jako Bartholomeus Georgii de Brega (Bartłomiej syn Jerzego z Brzegu). Po trzech latach nauki na uczelni, za rektorstwa Jana Turzo, późniejszego biskupa wrocławskiego, zyskał tytuł bakałarza, a po kolejnych trzech latach magistra filozofii.
Po nauce w Krakowie wrócił na rodzimy Śląsk do Wrocławia. Akurat tam stanowisko koadiutora biskupa Jana IV Rotha zyskał Jan Turzo, który nie zapomniał o swoim krakowskim uczniu i pomógł mu objąć posadę kierownika szkoły katedralnej. Stein w tym okresie przyjął prawdopodobnie niższe święcenia kapłańskie. Był też jednym ze śląskich humanistów, którzy w 1505 roku starali się u króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka o fundację uniwersytetu we Wrocławiu. Plany te jednak nie zakończyły się pełnym sukcesem.
W kolejnych latach Stein nadal pogłębiał swoją wiedzę, studiując medycynę w Wiedniu i przez jeden semestr wykładając dzieła Arystotelesa i Cycerona na uniwersytecie krakowskim. Jako osoba osierocona w dzieciństwie nie zawsze miał pod dostatkiem środków do życia. Pracował więc jako opiekun i korepetytor dwóch synów bogatego wrocławskiego kupca, z którymi w 1508 roku wyruszył do Wittenbergii. Na tamtejszy uniwersytet wpisał się jako Bartholomeus Stein de Briga atrium et philosophie magister Cracoviensis i objął katedrę geografii. Był pierwszym, oficjalnie notowanym profesorem, który prowadził kurs wykładów dotyczących tej dziedziny nauki na niemieckich uczelniach. W Wittenberdze miał możliwość zapoznać się z najnowszymi osiągnięciami europejskiej nauki geografii i tekstami starożytnymi. Zyskał więc solidne podstawy do własnych rozpraw badawczych.
Po kilku latach pracy w Wittenberdze z nieustalonych jednoznacznie przyczyn (możliwe, że w wyniku problemów zdrowotnych lub jakiegoś zawodu) w 1512 roku wrócił na Śląsk. Tam wstąpił do Konwentu Joannitów Bożego Ciała we Wrocławiu. To w końcu z tym zakonem związany był od dziecka i wiele mu zawdzięczał. Przez pierwsze dwa lata nie był jednak pełnoprawnym jego członkiem. W tym okresie swojego życia, jako ostatni z licznej rodziny, przebudował rodzicom pomnik nagrobny w kościele św. Mikołaja w Brzegu. Pełne święcenia kapłańskie otrzymał w 1514, stając się pełnoprawnym członkiem zakonu joannitów. Dwa lata później był plebanem we wsi Turów w okolicach Wrocławia. Wiosną 1521 roku ze względu na stan zdrowia zrzekł się tej funkcji. Zmarł między 1521 a 1523 rokiem. Żył około 45 lat.
Dziełem życia brzeżanina była praca pt. Descriptio Totius Silesiae et Civitatis Regiae Vratislaviensis (Opis całego Śląska i miasta królewskiego Wrocławia). Została podzielona na dwie części: opis ogólny Śląska i opis Wrocławia. Bartłomiej Stein pisał ją też w dwóch etapach. Pierwszy poświęcony był opisowi Śląska i prawdopodobnie został ukończony w 1505 roku, a w 1512-1513 poprawiony. Drugi natomiast dotyczył opisu Wrocławia i powstał w 1512-1513 roku. W roku 1515 został uzupełniony.
Opis Śląska Steina zawiera wiele ważnych informacji. Znalazły się tam wiadomości dotyczące m.in. ówczesnych granic, ukształtowania terenu, zasobów naturalnych, hydrografii, przyrody, gospodarki. Autor poruszał też problematykę etniczną i jako pierwszy starał się opisać florę i faunę. W jego pracy znaleźć można również informacje dotyczące historii, sztuki oraz architektury śląskich miast. To właśnie w tym dziele umieszczone zostały pierwsze obszerniejsze opisy niektórych z nich. Tam też znajduje się najstarszy znany dziś opis jego rodzinnego Brzegu.
Natomiast w Opisie Wrocławia autor przenosi czytelnika do śląskiej stolicy początku XVI wieku. Na kilkudziesięciu stronach popisując się swoimi umiejętnościami literackimi szczegółowo i barwnie opisał topografię miasta, jego zabudowę, architekturę, historię, gospodarkę, stosunki społeczne, sposób funkcjonowania administracji oraz wiele innych ważnych tematów.
To prawdziwie emocjonujący opis, w którym Stein nie ukrywał swojego przywiązania do Wrocławia. Był pełen dumy z jego przeszłości, a zarazem z niepokojem spoglądał w przyszłość. Wielkie uczucie, jakim darzył to miasto, najdobitniej potwierdził umiejscowieniem swojego autorskiego wiersza ku czci śląskiej stolicy przed jej głównym opisem.
Dzieło Bartłomieja Steina Totius Silesiae et Civitatis Regiae Vratislaviensis było jednym z pierwszych utworów nowego, renesansowego nurtu w kulturze Śląska. Autor odcinał się w nim od czysto teoretycznych przemyśleń dotyczących geografii. Dla niego źródłem poznania była autopsja, a odbiorcy starał się przedstawić informacje jak najbardziej użyteczne. Taki sposób opisu reprezentował nowoczesną myśl geograficzną i wyprzedzał śląską o kilkadziesiąt lat. Z tego też powodu Stein jawi się jako pierwszy dojrzały metodologicznie geograf Śląska.
Wybitny śląski geograf, jakim bez wątpienia był Bartłomiej Stein z Brzegu, nie jest powszechnie znaną postacią. Nie jest też szczególnie upamiętniony w swoim rodzinnym mieście. Z tego powodu tym bardziej warto wspomnieć dokonania brzeskiego humanisty. W dziejach Brzegu znaleźć można jeszcze wiele postaci wybitnych, które zasługują na upamiętnienie.
Marek Pyzowski
Na zdjęciu głównym: Widok Wrocławia pod koniec XV wieku uwieczniony na kartach Kroniki Norymberskiej.