Jedną z głównych instytucji odpowiedzialnych za życie kulturalne w Brzegu jest Brzeskie Centrum Kultury z siedzibą w budynku przy ulicy Mlecznej. Gmach ten przez swoją potężną bryłę jest charakterystycznym obiektem w tej części miasta i wraz z kościołem św. Mikołaja dominuje nad Placem Polonii Amerykańskiej. Ze względu na swój wyraz architektoniczny wielu mieszkańców Brzegu utożsamia go z powojenną historią miasta i czasami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Z tego powodu dla wielu brzeżan zaskoczeniem może okazać się fakt, że budynek figuruje w gminnej ewidencji zabytków. Niewielu wie, że jego mury pamiętają początki XIX wieku i czasy, kiedy mieścił się w nim teatr miejski.
Parcela, na której dziś stoi gmach Brzeskiego Centrum Kultury ma długą historię. W epoce nowożytnej znajdowała się na niej kamienica z oficyną i browarem. W roku 1618 została zakupiona przez protestanckiego pastora Michaela Scholza, który na pozyskanym terenie założył dom parafialny oraz przytułek. Opiekę w przytułku miały znaleźć wdowy i sieroty po zmarłych duchownych i nauczycielach z weichbildu (odpowiednik powiatu) brzeskiego i oławskiego. Między 1673 a 1729 rokiem w istniejącym tu budynku mieściły się znane oficyny drukarskie rodziny Trampów, Tschornów oraz Jacobich.
Na początku XIX wieku budynek był w złym stanie technicznym i w 1821 roku został sprzedany. Zakupił go Christian Arndt, bogaty oraz bezdzietny kantor i organista kościoła św. Mikołaja. W jego miejscu w latach 1821-1822 wzniósł gmach teatru miejskiego i podarował go miastu. Autorem projektu przebudowy był Carl Ferdynand Langhans Młodszy. Architekt ten był znanym budowniczym gmachów teatralnych na terenie Śląska i Niemiec. Jego ojciec, Carl Gotthard Langhans, był twórcą Bramy Brandenburskiej w Berlinie i projektantem tzw. „Starych Koszar” w Brzegu.
Powstały wtedy obiekt wyróżniał się w miejskiej zabudowie. Posiadał cztery kondygnacje zakryte potężnym, mansardowym dachem. Ze względu na swoje rozmiary należał do grona największych budynków w Brzegu i odznaczał się w sylwetce miasta. Reprezentacyjna fasada gmachu zlokalizowana była od strony zachodniej (od ulicy Mlecznej), posiadała pięć osi okiennych i w środkowym biegu ozdobiona była wydzielonym ryzalitem pozornym (1). To właśnie we wnęce ryzalitu pozornego znajdowało się zaakcentowane łukiem półkolistym główne wejście do teatru. Gmach charakteryzował się zrównoważoną kompozycją, starannie dobranym detalem architektonicznym i spójną całością.
Brzeski teatr miejski w ciągu XIX stulecia prężnie działał, goszcząc m.in. samego Ferenca Liszta. Z czasem zaszła potrzeba powiększenia budynku. Zadania tego podjął się w 1874 roku znany śląski architekt Carl Johann Bogislaw Lüdecke. Gmach rozbudował w kierunku południowym (w stronę ulicy Długiej) o dwie osie okienne, w których umieścił nowe główne wejście, funkcjonującą do dziś klatkę schodową, foyer (2) oraz pomieszczenia dla rekwizytorni i dekoracji. Carl Lüdecke zachował łamany dach i zasadnicze poziome podziały architektoniczne, jednak rozbudowa budynku zachwiała pierwotną kompozycję bryły, co było w szczególności widoczne od strony ulicy Mlecznej.
Kolejna przebudowa miała miejsce w 1927 roku. Jej głównym celem było unowocześnienie elewacji i wnętrz poprzez likwidację starych zdobień. Zastąpiono je modnymi dekoracjami w stylu art déco, które charakteryzowały się prostymi detalami o geometrycznych kształtach.
Prawdopodobnie autorami tych zmian był architekt Paul Telle. Do dziś jego dzieła można podziwiać przy ulicy Krótkiej, Jana Tarnowskiego i Legionistów. Gmach teatru był modernizowany jeszcze w 1939 roku. Wtedy główne wejście ponownie przeniesiono do wnęki w ryzalicie pozornym i zlikwidowano niektóre dekoracje pochodzące z lat dwudziestych.
W takim modernistycznym kostiumie gmach przetrwał II wojnę światową. Po niej w budynku umieszczono Brzeski Teatr Miejski im. Aleksandra Fredry. Pierwsza premiera odbyła się 1 października 1947 roku i był nią „Chory z urojenia” Moliera. W ciągu kolejnych lat stan techniczny obiektu stopniowo się pogarszał. W 1953 roku, za aprobatą Prezydium Rady Narodowej w Brzegu, zdjęto dachówkę z dachu dawnego kościoła i klasztoru kapucynów, aby następnie wykorzystać ją do naprawy dachu teatru miejskiego.
Wreszcie pod koniec 1956 roku rozpoczęły się trwające dziesięć lat prace mające na celu generalny remont i modernizację gmachu. Zbiegł się on w czasie z odbudową pobliskiego kościoła św. Mikołaja. Początkowo roboty przy budynku toczyły się mozolnie, ale kiedy władza zorientowała się, że termin poświęcenia kościoła jest bliski, znacząco zwiększyła fundusze i dołożyła wszelkich starań, by oddać go szybciej niż świątynię. Udało się to i 4 lutego 1967 roku dokonano uroczystego otwarcia gruntownie przebudowanego gmachu, w którym działalność rozpoczął Brzeski Dom Kultury. Pierwszym dyrektorem został nauczyciel Józef Szymak.
Dawny teatr miejski po tej przebudowie na zawsze zmienił swoje oblicze. Zmianie uległo też jego otoczenie. Niegdyś od południa przylegały do niego kamienice. Podczas działań wojennych zostały one uszkodzone i rozebrane.
W powojennych latach powstał w ich miejscu plac, któremu dziś patronuje Polonia Amerykańska. Z tego powodu główne wejście do obiektu zostało zlokalizowane po południowej stronie gmachu (od strony ulicy Długiej), a nie, jak to było wcześniej, po zachodniej (od strony ulicy Mlecznej). Tym samym południowa elewacja budynku zaczęła spełniać funkcję fasady frontowej.
Dominującym akcentem nowej ściany frontowej gmachu stały się umieszczone na wysokości trzech kondygnacji i wydzielone ośmioma osiami otwory okienne. Na parterze wybudowano wychodzącą przed fasadę półokrągłą przybudówkę. Jej zachodnia część nie została zabudowana i tworzy zadaszony aneks wsparty na jednej kolumnie. Podczas powojennej przebudowy zbito dawne dekoracje, a potężny, mansardowy dach został zastąpiony dachem płaskim. Przez to bryła budynku stała się monotonnym prostopadłościanem.
Brzeski Dom Kultury w 1992 roku został przemianowany na Brzeskie Centrum Kultury. W ciągu minionych dziesięcioleci gościł wiele znanych grup teatralnych, zespołów muzycznych, piosenkarzy, literatów. Przez lata jednak działalność utrudniały niedociągnięcia spowodowane przyspieszonym tempem prac remontowych z lat sześćdziesiątych. W końcu gmach doczekał się gruntownego remontu, który został przeprowadzony w latach 2018-2020. Zamontowano wtedy m.in. nowoczesne oświetlenie, nagłośnienie, wyremontowano salę widowiskową i wszystkie pomieszczenia wewnątrz. Dach parterowego aneksu został wykorzystany jako taras, a zewnętrzną elewację budynku pokryła estetyczna kolorystyka zdominowana przez barwę białą i szarą.
Gmach mieszczący dziś Brzeskie Centrum Kultury to obiekt o długiej i ciekawej historii. Poznając jego dzieje, można prześledzić następujące po sobie trendy i mody w architekturze w ciągu ostatnich dwustu lat. Budynek w trakcie wielu przebudów zatracił jednak swój pierwotny charakter, dlatego dziś mało co zdradza jego dziewiętnastowieczny rodowód. Nielicznymi widocznymi na zewnątrz śladami po dawnym miejskim teatrze są arkadowe nisze od strony ulicy Kościelnej i układ okien od strony ulicy Mlecznej oraz Placu Kościelnego. Mimo tych skromnych pamiątek warto mieć świadomość, że mury BCK-u do dziś przechowują w sobie pamięć o znacznym fragmencie życia kulturowego, które miało i ma miejsce w Brzegu. Oby ten gmach przez następne lata jak najlepiej spełniał misję szerzenia kultury w mieście i regionie.
Przypisy:
1. Ryzalit pozorny – część budynku wysunięta przed fasadę, ale nie zmieniająca układu wnętrz obiektu. Ryzalit pozorny otrzymuje się przez zwiększenie grubości muru i często był elementem ozdobnym fasady budynku.
2. Foyer – sala lub korytarz obok sali teatralnej, koncertowej lub konferencyjnej, gdzie gromadzi się publiczność lub uczestnicy obrad podczas przerw.
Marek Pyzowski
