Brzeg przez stulecia był ważnym na Śląsku ośrodkiem życia intelektualnego. W średniowieczu w mieście istniały dwie szkoły – jedna przy parafii św. Mikołaja, a druga przy kolegiacie św. Jadwigi. Natomiast w XVI wieku książę Jerzy II obok swojej rezydencji ufundował znamienite Gimnazjum Piastowskie.
Podobnie jak obecnie, tak samo i dawniej, podstawą dla działalności edukacyjnej były biblioteki. Cenny księgozbiór posiadała już placówka przy zamkowej kolegiacie. W czasach renesansu jej kolekcja została przekazana do Gimnazjum Piastowskiego i stanowiła trzon tamtejszej książnicy.
Przez kolejne dziesięciolecia biblioteka gimnazjalna była wzbogacana o wartościowe egzemplarze publikowane w znanych europejskich drukarniach. Z tego powodu kolekcja posiadała nie tylko wielkie dzieła średniowieczne, takie jak Kodeks Lubiński z legendą o św. Jadwidze, czy Kronikę Książąt Polskich, ale też wiele nowożytnych dzieł związanych z teologią, medycyną, architekturą, wojskowością, genealogią, polityką itp. Wśród mecenatów byli nie tylko brzescy władcy, ale także nauczyciele związani z placówką.
Biblioteka znajdowała się w gmachu szkoły książęcej do początku lat trzydziestych XX wieku. Wtedy to jej najcenniejszą część, związaną w większości z działalnością Piastów, przeniesiono do jednej z komnat w brzeskim zamku. Tam szczęśliwie przetrwała II wojnę światową i w 1950 roku wyjątkowy księgozbiór trafił do Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu w liczbie 2883 obiektów. W Muzeum Piastów Śląskich pozostawiono 33 woluminy do celów wystawienniczych.
Wśród zatrzymanych w Brzegu egzemplarzy znaleźć można cenne dzieło pt. „New Kreüterbuch. Mit den allersthönsten und artichsten…” autorstwa Pietra Andrea Matthiolego, wydrukowane w Pradze w 1563 roku.
Warto zwrócić szczególną uwagę na okładkę dzieła. Wykonano ją ze skóry, narożniki ozdobiono okuciami o motywach roślinnych i zwierzęcych. W centrum zamieszczono tytuł oraz herb książąt legnicko-brzeskich. Dawniej księgi były bardzo drogie i nie każdy mógł sobie na nie pozwolić. W momencie, kiedy drukarnia wykonywała produkt dla konkretnej możnej rodziny, personalizowała go. Stąd umieszczenie herbu na okładce.
Sam twórca publikacji, czyli Pietro Andrea Matthioli, był szesnastowiecznym włoskim przyrodnikiem, botanikiem oraz lekarzem. Urodził się w 1501 roku w Sienie, ale jeszcze będąc dzieckiem, przeniósł się wraz z rodzicami do Wenecji. Studia medyczne odbył na uniwersytecie w Padwie. Swój fach rozwijał w Perugii, Rzymie i Trydencie, gdzie pracował dla tamtejszego biskupa, księcia Bernarda di Clès. Wraz z rozwojem kariery zyskał sławę oraz bardzo wysokie stanowiska. Był osobistym lekarzem arcyksięcia Ferdynanda II Habsburga i nadwornym medykiem cesarza Maksymiliana II Habsburga. Wśród jego naukowych zamiłowań było ziołolecznictwo, badanie flory oraz krytyka dzieł starożytnych uczonych, a w szczególności żyjącego w czasach cesarza Nerona Pedaniosa Dioskurydesa. To właśnie publikacja Comentarii in sex libros Pedacii Dioscoridis Anarzabei de Medica materia oparta na analizie jego twórczości była jednym z najważniejszych dzieł Matthioliego. Ten wybitny włoski medyk zmarł na dżumę w 1577 roku podczas pobytu w Trydencie.
Przechowywany w Brzegu starodruk nie jest jednak polemiką Matthioliego z antycznymi badaczami, a jedną z najważniejszych historycznych ksiąg o ziołach. Zawarte w nim informacje są do dziś wykorzystywane w medycynie. Lekarze i aptekarze przez stulecia używali ich do praktycznych porad oraz dzięki nim identyfikowali rośliny lecznicze. Na stronach tej publikacji, oprócz obszernych opisów, podziwiać można także kilkaset wysokiej jakości drzeworytów umożliwiających rozpoznanie ziół i roślin. Co ciekawe, na pierwszej stronie dzieła znalazł się odręczny podpis księcia brzeskiego Jerzego II Piasta.
Wszystko to powoduje, że do dziś w zbiorach brzeskiego zamku znajduje się zabytek wyjątkowy, posiadający ponadprzeciętną wartość dla dziedzictwa kulturowego naszego regionu. Warto mieć tego świadomość.
Na zdjęciu tytułowym: (po lewej) „New Kreüterbuch. Mit den allersthönsten und artichsten…” autorstwa Pietra Andrea Matthiolego ze zbiorów działu bibliotecznego Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu. (po prawej) Pietro Andrea Matthioli na obrazie z 1533 roku autorstwa Alessandra Bonvicino.
Marek Pyzowski
Przeczytaj też: Wystawa „500 lat reformacji w Brzegu i księstwie brzeskim”
